Dit is zo’n boek dat ondanks alle tekortkomingen de lezer verleidt en de vele pagina’s lang weet te boeien. Daarmee is het een boek dat het verdient gelezen te worden.
Er zijn al aardig wat recensies geschreven van de strekking: veel goede elementen, maar in z’n geheel niet overtuigend. Of: boeiend, maar een beetje een rommeltje. En: bij vlagen briljant, maar soms ook weer slaapverwekkend. Wat valt daar nog aan toe te voegen? Een paar plus- en minpunten;
De tomeloze ambitie. Ik houd daar van. Max Pam moet gedacht hebben: wat Hermans, Mulisch en Reve konden, kan ik ook, en ik kan het in één boek. En ik doe Voskuil en Vestdijk er meteen bij. Hij moet gedacht hebben: ik schrijf een boek dat alle Nederlandse literatuur uit de 20ste eeuw overbodig maakt. Alleen al om die ambitie verdient hij een staande ovatie. Petje af. In Nederland zouden veel meer ambitieuze boeken geschreven mogen worden. Weg met de platte, éénduidige polderromans van amper tweehonderd pagina’s!
De elementen zijn goud. Theo van Gogh: een roman waard. Eind 19de eeuw in Nederland, je zou er wel tien romans over kunnen schrijven. De geschiedenis van de diamantindustrie, ook een vuistdik boek waard. Het proces tegen Demjanjuk: idem. En zo kan ik nog wel even doorgaan. Allemaal onderwerpen die in hun kern de dramatische lading hebben om een roman te vullen. U voelt wel aan dat het een beetje veel is voor één boek, maar laat ik daar de nadruk nu niet op willen leggen. Het is goud waard, al die elementen. Laat dat gezegd zijn.
Hij kan wel schrijven: al die elementen zijn goed op papier gezet. Met name ieder historisch onderwerp dat wordt beschreven boeit en overtuigt. Was het een geschiedenisboek geweest, hadden recencenten gejubeld: het leest als een roman. Van het palingoproer tot Sobibor; beschrijvend is Max Pam om zijn sterkst.
Maar dan de minpunten;
Gelaagdheid, het is ook moeilijk. Net als een helder thema. Of een duidelijke premisse. Het komt allemaal niet uit de verf. Van de opkomst van het cremeren in Nederland, tot de verbrandingsovens van Sobibor loopt nog een wrange, maar mooie lijn waar een groter verhaal uit zou kunnen spreken. Maar als uit de as van een overledene een diamant wordt geperst en als na de IJslandse vulkaanuitbarsting een aswolk over Europa trekt, verzucht ik: Max, wat wil je nou? Ik heb het boek uit en ik heb geen idee.
Vrouwen kunnen ook interessante personages zijn. Echt waar. Maar niet in de wereld van Max Pam. Het zijn moeders, vriendinnen en minaressen, maar personages waar enige diepgang of ontwikkeling in zit, ho maar. Ontwikkeling van personages is sowieso ver te zoeken, maar het is dan ook nog vooral een mannenwereld. Vlak, plat, onbeholpen. Midlife-crisis-achtig. Het hele boek ademt de geforceerdheid uit van een te snel gekochte motor en een te nieuw leren jack. Of het literaire equivalent daarvan.
Redigeren is ook een vak. Er wordt achterin een aantal mensen bedankt voor het meelezen. Er zal ook wel een redacteur van uitgeverij Balans bij de uitgave betrokken zijn geweest. En oppervlakkig bezien is het een best nette uitgave. Maar voor zo’n ambiteus boek mag de lat iets hoger liggen. Foutjes in logica. Een paar knip- en plakfouten. En een paar tenenkrommende vergelijkingen.
Tot slot herhaal ik graag: ondanks de tekortkomingen toch de moeite van het lezen waard. Kun je nagaan. De elementen waar het verhaal uit is opgebouwd blijven boeien. Het had met een beetje meer schaafwerk en evenwicht een vier- of vijf-ster kunnen zijn.
